در حالی این روزها استان زیبای خراسان جنوبی میزبان خوبی برای مسافران نوروزی است که پیشنهاد میشود یکی از سوغات آنها هنر سرانگشتان بانوان این دیار باشد که آوازه جهانی دارد.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از بیرجند، خراسان جنوبی یکی از استان‌هایی است که علاوه بر جاذبه‌های طبیعی که به عنوان نعمت خدادادی به این استان عطا شده صنایع دستی زیبایی دارد که چشم همگان را به خود خیره کرده است. یکی از هنر سرانگشتان بانوان این خطه هنر تو بافی است.
قرن‌ها است که مادران دیار کویری خراسان جنویی از خوسف تا خراشاد تار و پود نخ‌ها را به چله می‌کشند و هنر آفرینی می‌کنند تا همه بدانند که هنر تو بافی اگر قرن‌ها بگذرد باز هم همچون گذشته می‌درخشد و کمک خرج زنان خانه دار این دیار است.
قرن‌ها است سرپنجه هنرمندان این دیار، تار و پود نخ‌ها را به هم گره می‌زند تا همگان بدانند که اگر قرن‌های دیگر هم بگذرد باز زنان این خطه هنر توبافی را فراموش نمی‌کنند تا مبادا این صنعت دست، مانند برخی صنایع دستی دیگر از صحنه روزگار حذف شود.
مادر بزرگ هنوز از دست بافته‌هایی که مادرش با دستگاه توبافی برای جهازش بافته است در صندوقچه قدیمی گوشه پستوخانه تعدادی را به یادگار نگه داشته است. هر چند برخی از دختران جوان امروزی این دیار کمتر هنر مادران خود را فرا می‌گیرند اما در بین آنها هستند هنرمندانی که بعد از اتمام تحصیلات به واسطه علاقه‌ای که به هنر توبافی دارند رو به این حرفه آورده و از این طریق شغلی برای خود دست و پا کرده‌اند.
گاهی چند هنرمند دست به دست هم داده و در قالب تعاونی هر آنچه را که باب میل زنان و دختران کلان شهرها است به چله می‌کشند و با ظرافت خاص و آن طور که سلیقه مشتری است می‌بافند تا هم درآمدی کسب کنند و هم این هنر را حفظ کنند و به نسل جدید بشناسانند.
در حال حاضر خون تو بافی در رگ اقتصادی خوسف و خراشاد جریان یافته است تا بتواند نبض اقتصادی این شهرستان‌ها را به تپش وا دارد و علاوه بر ایجاد اشتغال زمینه تزریق نقدینگی را به اقتصاد خانوار فراهم آورد.
اولین تار و پودهای این پارچه‌ها را هنرمندان خطه خوسف در ابتدای قرون اسلامی در هم تنیدند و همین قدمت دیرینه آن سبب شده تا در تاریخ طبری از هنر پارچه بافی دیار نرگس‌ها نام برده شود.
پارچه‌بافی شامل انواع متنوعی از بافته‌ها نظیر حوله‌بافی، کرباس‌بافی، چادرشب‌بافی، جاجیم‌بافی و غیره است که در کنار دیگر صنایع دستی همچون گوهرتراشی و سفالگری هنرهای بی نظیر و شاهکارهای بدیعی را خلق می‌کند.
این هنر دست علاوه بر ویژگی‌های زیبایی شناختی، منبع درآمدی مناسب برای جامعه محلی محسوب شده و در پایدار‌سازی اقتصاد محلی و معیشت مردم و در کل صنایع دستی کشور از ظرفیت قابل توجهی برخوردار است.
بافت حوله‌های سنتی در خراسان جنوبی همانند گذشته با دستگاه‌های سنتی دو یا چهار ورودی و ابزار کار ساده انجام میشود که در نوع خود جالب توجه گردشگران و جهانگردان است.
حوله‌بافی خراسان جنوبی
توبافی یا حوله بافی صنایع دستی شاخص در روستای خُراشاد، از توابع بیرجند، در استان خراسان جنوبی است.
مواد اولیه مورد استفاده در این بافت نخ پنبهای است که به عنوان پود لابه لای چله تنیده میشود، این پود سپس توسط دفتین زده میشود و فرآیند بافت طی سه مرحله به انجام می‌رسد.
علاوه بر نخ پنبهای، نخ ابریشمی، نخ پشمی، نخ مصنوعی-آکرولیک و نخ کاموا نیز در جریان بافت این دست‌بافته‌ی زیبا و ارزشمند روستای خراشاد به کار می‌رود. توبافی روی دستگاه بافندگی چهاروردی تولید میشود و مهم‌ترین و برجستهترین ویژگی این صنایع دستی بومی ایران انجام تمام مراحل آن با دست و پاست.
بانوان روستایی خراسان جنوبی از زمان‌های دور علاوه بر کشاورزی و دامداری و کارهای منزل به تولید صنایع دستی, از جمله فرش، گبه، گلیم و پارچه‌های سنتی مشغول‌اند.
پارچه بافی یا توبافی از هنرهای اصیل و احیا شده‌ای است که پس از بافت فرش پر درآمدترین صنایع دستی, خراسان جنوبی است و هم اکنون نامزد دریافت مهر اصالت بین الملی است.
تولید پارچه‌های سنتی با قدمت 300 ساله در خراسان جنوبی مدتی به فراموشی سپرده شده بود ولی اکنون چند سالی است که با تلاش زنان روستایی و حمایت سازمان میراث فرهنگی استان احیا شده و در 20 روستای استان رونق دوباره گرفته است.
زنان روستای خراشاد در سال 1382 یک شرکت تعاونی راه‌اندازی کردند که تمام محصولات تولید شده این زنان را می‌خرد و به نقاط مختلف کشور ارسال می‌کند و حتی مردم کشورهای اروپایی، حاشیه خلیج فارس و آمریکا نیز از دست بافته‌های زنان خراشاد به صورت خرید اینترنتی بهره‌مند می‌شوند.
حال که زنان روستایی خراسان جنوبی در کارگاه‌های کوچک و با امکانات کم از جان و دل مایه گذاشتند و هنر گذشتگان خود را زنده نگه می‌دارند مسئولان هم با حمایت از این احیا کنندگان میراث گذشتگان, چراغش را خاموش نکنند.
خراشاد قطب پارچه بافی کشور
تا چند سال پیش هیچ‌کس به فکر این هنر منسوخ شده نبود، اما این هنر اصیل و زیبا با پشتکار بانویی خراشادی, احیا شد و هم‌اکنون به قطب پارچه‌بافی کشور مبدل شده است. این بانوی پر تلاش نه تنها این رشته را احیا کرده، بلکه مروج آن در بسیاری از روستاها و حتی استان‌های کشور شده است.
شال سر، حوله مسافرتی، حوله نوزاد، سفره نان، دستمال جیبی، دستمال آشپزخانه، صافی، چادر شب و… محصولاتی هستند که خانم‌های روستایی می‌بافند. ویژگی بارز این پارچه‌ها این است که 100 در صد از پنبه و دستباف بوده و ضد حساسیت و حجم آن کم است. جذب آب فوق‌العاده و ضد حساسیت بودن و نیز طبیعی بودن آن از مزایای محصولات بافته شده با «تو» است.
توبافی خراشاد در 1396 ثبت ملی و 1397 با توجه به تعدد کارگاه‌های توبافی که داشت موضوع جهانی شدن آن قوت گرفت و محقق شد.
هم اکنون بیش از 100 بافنده توبافی در روستای خراشاد مشغول به بافت این پارچه‌های زیبا مشغول هستند و 333 نفر عضو شرکت تعاونی روستایی این روستا هستند.
هم اکنون هر جمعه بازارچه صنایع دستی روستای خراشاد باز است در عید نوروز نیز میراث فرهنگی بیرجند تصمیم گرفته هر روز این بازارچه کوچک برپا باشد تا گردشگران و میهمانان نوروزی از این بازارچه دیدن کنند.
پس از خراشاد با وجود هنر زیبای تو بافی به روستای مود از شهرستان سربیشه می‌رویم آنجا هم بانوان یکی از هنرهای قدیم خود را پس از سال‌های سال زنده کرده‌اند.
رشته برک بافی بعد از 50 سال که به دست فراموشی سپرده شده بود با همکاری پیشکسوت برک بافی شهر مود خانم لشکری در سال 94 احیا و ثبت ملی شده است.
فرق برک بافی با حوله بافی در تار و پودش است و تار چله برک هم از پنبه تهیه میشود به این صورت که پنبه در ابتدا باید کلاف شود و بعد با یک گیاه طبیعی به نام (کوشتر) رنگ شده و این میشود چله تار برک.
برای تهیه پود باید کرک را از روی موی بز جدا کرد و شهرستان سربیشه علاوه بر اینکه دامدار و عشایر زیادی دارد، ایستگاه پرورش بز کرکی را دارد و قطب پرورش بز کرکی معرفی شده و یکی از دلایل احیای این رشته پیشگیری از خام فروشی کرک بود چرا که این کرک به صورت خام به کشورهای دیگر صادر می‌شد و سودش به جیب آنها می‌رفت ولی ما این رشته را احیا کردیم تا به چرخه اقتصاد شهر خودمان کمک کرده باشیم.
برای تهیه پارچه حوله بافی نخ آماده از بازار تهیه میشود و بعد به پارچه تبدیل میشود ولی در برک بافی چندین مرحله وجود دارد تا یک متر پارچه تهیه شود.
اولین مرحله برک بافی که جدا کردن کرک از بز است. صفر تا 100 تهیه پارچه برک با دست انجام میشود و به همین دلیل کار سخت و زمان بری است. تهیه کرک به دوصورت است یکی در فصل بهار که کرک بهاره نام دارد و به اصطلاح بز را بری می‌کنند و موهای کرک را از لا به لای موی بز دانه دانه با ظرافت جدا می‌کنند و در روش دوم، کرک را از بز کشتار شده و از پوست آن جدا می‌کنند که با حساسیت بالایی انجام میشود.
شانه زنی و ریسندگی دومین و سومین مرحله تولید پارچه کرک
در ایام قدیم در این مرحله کمانی زنی توسط یکی از اساتید منطقه آقای مرادی انجام می‌شده که بعد از فوت ایشان این مرحله کلا منسوخ شده و کسی هم آموزش ندیده است. اکنون شانه زنی در این مرحله جایگزین کمانه زنی قدیم شده است.
کرک جمع شده در مرحله شانه زنی کاملا باز میشود و در این مرحله کرک به طور مرتب شانه میشود تا وقتی که بطور کامل کرک از هم باز شده و آماده ریسندگی شود.
ریسندگی به عنوان مرحله سوم تولید پارچه برک است که در این مرحله نخ آماده شده و آماده بافت میشود.
آموزش برک بافی از سال 94 در دستور کار قرار گرفته و در حال حاضر حدود 25 نفر به صورت فعال در این رشته فعالیت دارند.
برک پارچه فاخر و گران قیمتی است
در حال حاضر بیش از 50 نفر از جوانان تحصیل کرده تمام مراحل تولید پارچه برک را آموزش دیده‌اند. پارچه برک پارچه فاخر و گران قیمتی است و در سطح شهرستان و استان کمتر خریداری میشود، بنابراین برای فروش با مشکل روبرو است.
برک یک پارچه ضد تعریق و ضد حساسیت و فوق العاده نرم است که در تولید جلیقه، مانتو، پالتو، شال گردن مردانه و شال زنانه، پهلو بند، مچ بند، زانو بند و غیره استفاده میشود و در گذشته چادر کرکی هم بافته می‌شده که خانم‌ها استفاده می‌کردند.
پارچه برک اصلا رنگ پذیری ندارد و در چند رنگ محدود طبیعی و خدادادی تولید میشود و اصلا در رنگ آن دخالتی نداریم.
