استان خراسان جنوبی در شرق ایران قرار دارد و سومین استان پهناور کشور است. پهناورترین شهرستان کشور یعنی شهرستان طبس نیز در این استان قرار دارد. این استان، بیابان‌های وسیعی دارد و از این نظر، سومین استان بیابانی کشور است.

شرایط اقلیمی منحصر به فرد خراسان جنوبی باعث شده در کاشت و تولید محصولاتی از قبیل عناب، زرشک، زعفران و سنجد پیشرو باشد. به طوری که این استان رتبه اول تولید محصولات باغی زرشک و عناب و رتبه دوم زعفران را در سطح کشور داراست.

سوغات استان خراسان جنوبی مانند سوغات استان‌های دیگر کشور، شامل انواع مواد خوراکی و محصولات کشاورزی و صنایع دستی مختلف است. از مشهورترین آنها می‌توان به زعفران و زرشک قائنات اشاره کرد که شهرت جهانی دارند.

کشک،غذای سنتی خراسان‌جنوبی

غذاهای سنتی خراسان‌جنوبی از مواد در دسترس و متناسب با شرایط آب و هوایی تهیه می‌شود. خواص درمانی، مهم‌ترین شاخصه‌ی غذاهای سنتی خراسان‌جنوبی است و یکی از این غذاهای دارویی قروت یا کشک است که با حجم کم خود، یک ماده غذایی معجزه آساست که در بردارنده‌ی همه‌ی خواص شیر و حاوی کلسیم و پروتئین است.

کشک یکی از فرآورده‌های فرعی شیر است که به روش سنتی از جوشاندن، تغلیظ و یا خشک کردن دوغی که پس از کره‌گیری باقی می­‌ماند و یا از ماست بدون چربی تهیه می‌شود. کشک دیگ چدنی یا خاکستری در خراسان‌جنوبی مورد استقبال زیادی قرار دارد که به همین نام مشهور است این نوع کشک خواص بیشتری نسبت به سایر کشک‌ها دارد.

«کشک زرد» نوع دیگری از کشک خراسانی‌هاست و به‌صورت پودر زردرنگ خشک است که از روزگاران کهن بر جا مانده است.

در خراسان‌جنوبی انواع مختلف اشکنه مثل اشکنه آلو، نخود، کشک زرد و بادمجان زیاد است.

نان سمنو و نان زردی نیز از نان‌های معروف خراسان‌جنوبی بوده، عناب، آلو، فرش و صنایع‌دستی از مهم‌ترین سوغات‌های منطقه‌ی جنوب خراسان است.

از جمله محصولات باغی می‌توان از زرشک، بادام، آلو، عناب، سنجد، انار، انگور، انجیر، توت و گردو نام برد. محصولات خاص جنوب خراسان شامل زعفران، زرشک، آلو بخارا، عناب، سنجد، بادام، انار، انجیر و انگور است.

زعفران

هم‌اکنون منطقه‌ی عمده کشت زعفران به خراسان‌جنوبی که زمانی به قهستان شهرت داشته و امروزه شامل شهرستان‌های نهبندان، بیرجند، قائن، فردوس و طبس می‏ شود، محدود شده است.

زعفران گیاهی است علفی، دائمی و در عین حال زینتی که از طریق پیاز تکثیر می‌شود، چون زعفران یک گیاه نازای طبیعی است.

بخش مورد استفاده زعفران همین کلاله زعفران است. اگرچه همراه بودن خامه با کلاله از قیمت زعفران می‏‌کاهد، اما بیشتر افراد برای اطمینان از خلوص زعفران ترجیح می‏‌دهند از زعفران دسته‏‌ای که خامه به کلاله متصل است خریداری کنند.

کلاله‌ی زعفران دارای رنگ، طعم و عطر دلپذیری است که هر یک از این ویژگی‌ ها مربوط به یک دسته از مواد آلی شیمیایی است.

زعفران در بازارهای استان به‌صورت زعفران معمولی دسته‌ای و زعفران سرقلم سرریشه، یا سرگل، یا رشته‏‌ای و در بازارهای جهانی بیشتر به‌صورت زعفران سائیده شده «پودر» و زعفران رشته‏‌ای به فروش می‌رسد.

زرشک

زرشک‏‌ها گروه بزرگی ‏از درختچه‏‌های خاردار همیشه سبز یا خزان‌کننده از خانواده زرشکیان است.

ارتفاع درختچه‌ی زرشک به یک تا 3 متر و در شرایط مساعد به 6 متر می‌رسد. شاخه‌های این درختچه شکننده و دارای پوسته‌ی زرد رنگ و عدسک‌های سیاه رنگ بوده که بر روی ساقه‌های قدیمی نیز دیده می‌شوند.

برگ زرشک حاوی مقدار زیادی ویتامین C است و در اسهال‌های مزمن، آب آوردن انساج و در بیماری اسکوربوت مصرف می‌ شود. جویدن برگ باعث سفت شدن لثه‏ ها و جلوگیری از خونریزی می‌شود.

گل‌های زرشک، مجتمع و به‌صورت خوشه‏‌ای و آویخته است. در خراسان‌جنوبی زرشک بی‌دانه به‌عنوان یک میوه مطلوب در شهرستان‌های بیرجند و قائنات کشت می‌شود.

از دانه زرشک صرف نظر از مصارف غذایی در صنایع تبدیلی از قبیل مربا، ژله، آب میوه، نوشابه گازدار، کنسرو، مارمالاد، نکتارین و گرد زرشک استفاده می‏‌شود.

زرشک را عقیق درخشان صحراهای خراسان نام نهاده‌اند که این محصول به یکی از سوغات پر مخاطب مسافران خراسان‌جنوبی تبدیل شده است.

آلو بخارا

آلو بخارا درختچه‌ ای است به طول در حدود سه متر که هر قدر فواصل کشت آن محدودتر باشد، بر ارتفاع آن اضافه می‌شود.این درخت در روستاهای بخش مرکزی و بخش درمیان بیرجند به فراوانی کشت می‌شود.

میوه این درخت به طوری‌که در مخزن الادویه آمده، اثر هضم‌کننده، اشتهاآور و محرک ترشحات صفراوی دارد.نوع خشک شده آن که به‌عنوان سوغات خراسان‌جنوبی طرفداران زیادی دارد، در انواع سوپ‏‌ها و خوراک‌ها استفاده می‌شود.

عناب

عناب درختی است خاردار که در مقابل سرما و گرما مقاوم است. عناب در بیشتر روستاهای بیرجند و در زمین‌های نامرغوب می‌روید و حاصل بالنسبه رضایت بخشی تولید می‌کند.

میوه این عناب‌ها ترش و شیرین و با درجه گوشتی 91 درصد و میانگین وزن 13 گرم است.در روستاهای بیرجند اغلب عناب بیش از سنجد کشت می‌شود، چون میوه عناب بیش از سنجد طالب و قیمت دارد.

سنجد

سنجد دارای ارقامی است که از نظر شکل، رنگ، طعم و اندازه میوه و ارتفاع درخت بایکدیگر متفاوت هستند.این درخت در روستاهای کوهستانی بیرجند به فراوانی یافت می‌شود و از آن به‌ویژه به‌عنوان پرچین برای جلوگیری از تخریب مزارع و باغ‌ها استفاده می‌کنند.

برگ سنجد شبیه بید، دراز، کرک‌دار، براق و متناوب و با دم‌برگ‌های کوتاه است. پشت برگ‌ها نقره‏‌ای فام و دارای دمبرگ کوتاه است.

خراسان‌جنوبی هم‌چنین دارای هنرمندان چیره‌دست و ماهری است که با ظرافت خاص آثار خارق‌العاده‌ای را خلق می‌کنند که شامل سفالگری، آهنگری، حصیربافی، سبدبافی، نمد مالی، زیلو بافی، پارچه‌بافی، ریسندگی، دباغی، سوزن‌دوزی، قلاب‌بافی و قالی‌بافی است.

گلیم

گلیم سوزنی هم‌چنین گلیمی با نوعی بافت به نام «پود معلق» از برجسته‌ترین انواع گلیم در خراسان‌جنوبی‌اند.از مهم‌ترین نقوش به‌کار رفته در گلیم‌های این منطقه می‌توان به نقش کوهه، بلوچی، کژمار، بوته، هفت‌لیکه، نگار، ماه، نقش اسب، کجک، دردهن، پیش‌برو پیش‌بیا، حلقه، شطرنجی، کوچ یا دندان‌بره، درختچه‌ها، بوته‌های صحرایی حیوانات و پرندگان اشاره کرد. گلیم در ابعاد متفاوت و کاربردهای سرانداز، کناره و زیرانداز اشاره کرد.

بافت گلیم در بیشتر روستاها و شهرستان‌های خراسان‌جنوبی رایج است.

سفره‌آردی

سفره‌آردی نوعی گلیم مربعی‌ شکل است که در منطقه‌ی قائنات و سرایان تهیه و با ترکیب تکنیک گلیم ساده و پیچ و گلیم‌پیچ با حاشیه‌ی پرزدار بافته می‌شود. با توجه به کاربرد این بافته‌ها برای خمیرگیری نان، این صنایع‌دستی به این نام شناخته می‌شود.

سفره‌آردی کاربری‌های دیگری نیز از جمله زیرانداز برای پخت، رو کرسی‌ای و سجاده دارد. این رشته صنایع‌دستی 200 سال قدمت دارد و هم‌اکنون به 22 نفر در روستای معواج و مهنج قاین آموزش داده شده تا علاوه‌بر ایجاد اشتغال، این هنر ارزشمند احیا شود.

جنس سفره آردی از پنبه، پشم و یا ترکیبی از هر دو است که به‌صورت گلیم‌باف با نقوش هندسی ساده بافته و یا از ترکیب دو تکنیک بافت گلیم و قالی برای تهیه آن استفاده می‌شود.

حوله‌

حوله‌بافی جزو منسوجات و فرآورده‌هایی است که به کمک دستگاه‌های بافندگی دووردی و چهاروردی تولید می‌شود.

حوله‌بافی اکنون مانند گذشته با دستگاه‌های سنتی و به همان شیوه‌های قدیم، با داری معروف به «تو بافی» یا «تون بافی» بافته می‌شود.از انواع نقوش به کار رفته در حوله‌بافی می‌توان به نقش‌های کُلو، گِنتی، چَپَر بافت و جناغی اشاره کرد.

تولیدات مختلف حوله‌بافی شامل انواع حوله دست و صورت و حمام، سفره‌ی نان، دستمال، شال سر، قطیفه، چادرشب و … است.هم‌اکنون شهرها و روستاهایی مانند خوسف، قائن، بیرجند، خراشاد، خشک، نوزاد، سیدال جزو مناطق فعال در زمینه‌ی حوله‌بافی هستند.

جاجیم

جاجیم، بافته‌ی تارنمایی ‌است که از نخ‌های رنگی، ظریف و پشمی بافته می‌شود. امروزه برای بافتن جاجیم از نخ کاموا و الیاف پلی‌استری هم استفاده می‌کنند.

جاجیم منطقه بیشتر دارای طرح‌های محرمات است و نقوش آن نیز بیشتر به رنگ‌های سبز، زرد، قرمز، سفید و بنفش است. از جاجیم برای تهیه‌ی زیرانداز، روکرسی، روپشتی، سجاده، انواع کیف زنانه، کوسن و دمپایی استفاده می‌شود.

رودوزی‌های سنتی

رودوزی‌های سنتی یکی دیگر از صنایع‌دستی معروف خراسان‌جنوبی است، رودوزی سنتی، هنر آراستن روی پارچه‌های ساده با بهره‌گیری از نخ‌های الوان و با سوزن و قلاب است.

تهیه‌کنندگان آن با صبر و شکیبایی بخیه‌های ظریفی به منسوجات ساده می‌زنند و اثر زیبایی خلق می‌کنند. از سوزن‌دوزی‌های رایج و بومی خراسان‌جنوبی می‌توان به سرمه‌دوزی، نقده‌دوزی، آجیده‌دوزی، ابریشم‌دوزی، چشمه‌دوزی، خامه‌دوزی، قیطان‌دوزی، ملیله‌دوزی، سرمه‌دوزی، نقش‌دوزی، سکه‌دوزی، آیینه‌دوزی، پولک‌دوزی، گلابتون‌دوزی، ده‌یک‌دوزی، شبکه‌دوزی و فلزی‌دوزی اشاره کرد.

سکه‌دوزی، درویش‌دوزی و سرمه‌دوزی از رایج‌ترین دوخت‌های خراسان‌جنوبی هستند که در تولید انواع جانماز، رومیزی، جلد قرآن، روتختی، روپشتی، لب‌طاقی، لباس به کار می‌روند.

برک‌بافی

برک نوعی پارچه‌ است که از پشم شتر یا موی بز بافته می‌شود و در گویش محلی به آن، کرکی یا کورگی می‌گویند. این پارچه‌ی نرم و ضخیم که با دستگاه‌های نساجی سنتی بافته می‌شود از لطافت و استحکام بسیار مطلوبی برخوردار است.

برک، معمولا برای دوخت لباس زمستانی به ویژه کت مردانه استفاده می‌شود. در گذشته، خیاطان از نوع اعلای آن که به شمشیرک معروف بوده است، برای حاکمان، جامه‌هایی فاخر می‌دوختند.

برک، رنگرزی نمی‌شود و به اصطلاح، خودرنگ است. این پارچه در رنگ‌های قهوه‌ای، سیاه، سفید، شیری و خاکستری بافته می‌شود. برک‌بافی از قدیمی‌ترین صنایع دستی استان خراسان جنوبی است که قدمت آن به قبل از دوره‌ی سلجوقی برمی‌گردد و توصیف آن در سفرنامه‌های سیاحان خارجی آمده است.

این نساجی سنتی، که در برخی از شهرستان‌های استان مانند بشرویه بسیار رواج داشته است، امروزه نیز در گوشه و کنار استان دیده می‌شود. در سال‌های اخیر، با همکاری بافندگان و نهادهای مرتبط، اقدامات خوبی برای رونق برک‌بافی صورت گرفته است.

قالی‌بافی

فرش دستبافت خراسان جنوبی، که به قالی مود مشهور است، سهم عمده‌ای در تولید فرش دستبافت کشور دارد و شهرت جهانی آن باعث شده تا زینت‌بخش موزه‌های سراسر دنیا باشد. اگرچه قالی‌بافی در بسیاری از شهرها و روستاهای استان رواج دارد ولی خاستگاه آن شهر مود از توابع شهرستان سربیشه است که قدمت بافت قالی در آن به قبل از دوره‌ی صفویه برمی‌گردد.